Focus op de positieve zaken

In de vergaderzaal van de sociale dienst staat een flipchart met daarop drie kolommen: krachten, zorgen en verandering. Deze drie begrippen zijn het uitgangspunt van Signs of Safety (SOS), een methodiek die door de Australiër Andrew Turnell werd ontwikkeld. “SOS is een oplossingsgerichte aanpak die werkt rond de krachten van mensen”, legt teamverantwoordelijke Marc Clarysse uit. “We hebben aandacht voor de positieve zaken binnen het gezin. De consulenten overlopen samen met de cliënten wat de krachten in het gezin zijn, waar ze zich zorgen over maken en welke verandering nodig is. Het is niet de bedoeling dat we het verleden van die mensen ontrafelen. We werken in het hier en nu, en met hun context.”

Krachten, zorgen en verandering

Bij SOS komt het perspectief van iedere betrokkene aan bod, zowel het kind als de moeder, de vader en de consulent. ” De betrokkenheid van de cliënt is groter geworden”, zegt consulente Irini Herteleer. “Vroeger maakten we de drie kolommen óver de mensen, nu sámen met hen.”

Om aan te tonen hoe SOS precies werkt, verwijst Irini naar de drie kolommen op de flipchart. “Onlangs kwam ik in contact met een dakloze moeder die niet tevreden was over de plaatsing van haar kinderen. Zelf was ze niet in staat om de zorg op zich op te nemen.” Positief was dat ze de kinderen graag ziet en dat de kinderen het relatief goed doen op school en zelf vragende partij zijn om hun moeder te blijven zien. “Mijn grootste zorgen waren dat de moeder geen eigen woning heeft, afwezig is voor de kinderen en niet in staat is om voor zichzelf te zorgen. Eenmaal dat alles opgelijst, konden we aan de slag met de zaken die prioritair waren om veranderingen door te voeren. In haar geval was dat werk en dus stabiliteit vinden en betrokken blijven bij de opvoeding van haar kinderen. Op korte termijn moest ze dus een dak boven haar hoofd hebben, naar het OCMW gaan en bereid zijn om met de voorziening van haar kinderen te praten.”

Ruimer dan veiligheid

De sociale dienst voor gerechtelijke jeugdhulp van Kortrijk was één van de eerste in West-Vlaanderen om Signs of Safety toe te passen, met als doel om bepaalde dossiers oplossingsgericht aan te pakken en zo ook sneller te doen doorstromen. “Signs of Safety gaat voor ons ruimer dan het doen ophouden van onveilige situaties”, zegt Marc Clarysse. “Ook in dossiers met pedagogische problemen passen we SOS toe, maar dan als Signs of Something. Ook in gevallen van vechtscheidingen, spijbelen of als misdrijf omschreven feiten (mof) zullen we nagaan waar de krachten van het gezin zitten om een oplossing te bereiken.”

De eerste keren dat de consulenten SOS toepasten, was het even wennen, ook voor de kinderen, jongeren en hun ouders. “De ouders hadden soms het gevoel dat ze opnieuw op de schoolbanken zaten toen ik met bord en stiften aan de slag ging”, zegt Irini Herteleer. “Maar door alles te visualiseren, herinneren ze zich het gesprek beter, hadden ze een houvast om ermee aan de slag te gaan en hadden we ook een vertrekpunt voor een volgend gesprek.”

Drie huisjes

Wanneer consulenten naar de visie van kinderen peilen, laten ze hen drie huisjes tekenen in plaats van met kolommen te werken. In ieder huisje schrijven ze wat ze leuk vinden, wat minder leuk is en wat het huis van hun dromen is. Voor tieners werken ze met ramen. “De kinderen zijn enthousiast om te tekenen,” legt consulente Miek Meersdom uit. “Hun tekeningen doen hen vlotter praten en je hebt iets om samen mee te werken.” De consulenten vragen toestemming aan de kinderen om met de tekening naar de ouders te stappen. “Bij de meeste kinderen kunnen we de tekening als instrument gebruiken om de ouders duidelijk te maken wat de kinderen voelen of beleven bij de gezinssituatie.”

Miek Meersdom gebruikte ooit Signs of Safety bij een achtjarig meisje om inzicht te krijgen hoe ze de situatie zag nu ze alleen bij haar mama woonde. Haar ouders waren uit elkaar. In de relatie was er sprake van geweld en alcoholproblemen. De mama kampte ook met psychische problemen. In het huisje van de goede zaken toonde het meisje dat ze blij was dat ze niet meer geslagen werd, dat haar papa nu water dronk, dat ze veel buiten kon spelen en dat ze twee goede vriendinnetjes had. Minder leuk vond ze dat haar ouders uit elkaar waren, dat haar moeder nog altijd riep tegen haar en haar broertje en dat ze niet zeker wist of haar mama nog dronk. Een gezin hebben zoals alle andere kinderen uit haar klas stond in het huisje van haar dromen. “Door de tekeningen kwam het meisje los en kon ze haar gevoelens verwoorden. Ik wist wat haar bezighield en wat belangrijk was voor haar.”

Discussie op gang brengen

Signs of Safety is ook een systeem om mensen uit hun ‘kot’ te lokken of een discussie op gang te brengen. Daarvoor hanteren de consulenten vaak de schaalvraag: hoe schat je je leefsituatie in en wat moet er gebeuren om enkele punten hoger te scoren? “Bij één van mijn gezinnen was het huis een puinhoop”, zegt consulente Charlot Vanhoutte. “Hun woning scoorde op mijn schaalvraag maar drie op tien. Dan is de vraag hoe ze zichzelf kunnen organiseren om het een paar punten beter te doen. Het doet hen stilstaan bij en reflecteren over hun situatie.”

De schaalvraag toont soms ook een verschil van visie. “In het geval van een gezin waar sprake was van seksueel grensoverschrijdend gedrag gaf ik een lage veiligheidsscore, terwijl de ouders een acht op tien gaven. Onze verschillende meningen over de (on)veiligheid gaven ons de kans om de zaak grondig te bespreken en in overleg aan te pakken.”

Meer impact

Het toepassen van SOS betekende een omslag in het denken van de consulenten. Ze focussen nu meer op de krachten van mensen en beperken zich tot het hier en nu. “Vroeger vertelden we het hele verhaal aan de hand van lange maatschappelijke onderzoeken terwijl we nu een korter overzicht geven. Natuurlijk hebben we ook aandacht voor het verleden van de ouders en hun kinderen, maar we focussen op de drie kolommen. En dat is vaak wennen voor de jeugdrechters.”

Deze aanpak geeft transparantie en zorgt voor geruststelling en veiligheid bij de gezinnen. Want wat ze zelf schrijven, komt ook op die manier bij de jeugdrechter terecht

Het eigenaarschap van het probleem zit ook meer bij de gezinnen. De consulenten activeren hen om er iets mee te doen. “Door het te benoemen in kolommen of huisjes, komen ze tot de essentie”, zegt Charlot Vanhoutte. “Na zes maanden merken ze of er meer krachten zijn bijgekomen, de zorgen verminderd zijn en of er verandering is opgetreden. Daardoor hebben gezinnen het gevoel dat ze impact hebben. Sommige ouders die zelf een plaatsingsverleden hebben, merken een evolutie in de benadering. Deze aanpak geeft transparantie en zorgt voor geruststelling en veiligheid. Want wat ze zelf schrijven, komt ook op die manier bij de jeugdrechter terecht. Er gebeurt niets achter hun rug.”

De methodiek gaat uit van verandering, maar niet iedereen kan met SOS worden geholpen. Het lukt niet bij mensen die pertinent weigeren in gesprek te gaan, die geen zelfinzicht hebben of die in de tegenaanval gaan. Het is dan de creativiteit van de consulent, al dan niet met toepassing van de SOS-methodiek, die moet helpen om de zaken bespreekbaar te maken. Voor mensen met mentale beperkingen of psychische problemen is verandering ook niet altijd mogelijk. “We stappen mee in de krachten van de ouders. Vaak verminderen of verdwijnen de zorgen wel maar we houden altijd rekening met de duurzaamheid van de aanpak, de kansen op terugval en eventuele crisismomenten”, legt Marc Clarysse uit.

Genogram

Soms duurt het ook lang voor de consulenten een doorbraak kunnen forceren. “SOS is een intensieve benadering waarbij de consulenten tijd moeten vrijmaken voor slow thinking. We zijn nogal geneigd om snel conclusies te trekken maar bij SOS doe je net het omgekeerde. Je verwoordt de zaken op het tempo van het gezin en dat slorpt veel tijd op. Dat kun je niet wanneer je 70 of 80 dossiers hebt.”

De consulenten gebruiken binnen het systeem van SOS ook een genogram. “Vroeger spraken we alleen met de jongere, de vader en de moeder maar nu kijken we vanaf dag één wie nog meer in het netwerk betrokken kan worden. Samen met het gezin maken we een genogram en breiden het twee generaties boven het kind uit naar de broers en zussen van de ouders en de grootouders. De focus ligt nu meer op het betrekken van het ruimere netwerk om tot een oplossing te komen en de onveilige situatie te doen stoppen.”